Welke programma’s werken tegen pesten?

Het primair onderwijs kent verschillende programma’s die pesten tegengaan. Maar welke hebben aantoonbaar effect op pesten in de klas? Onderzoekers van de Universiteit Utrecht en de Rijksuniversiteit Groningen onderzochten het. Naast hun onderzoeksresultaat delen ze tips om gepeste leerlingen te helpen.

De anti-pestprogramma’s Prima, KiVa, Alles Kidzzz en Taakspel helpen om binnen een jaar aspecten van pesten of gedragsproblemen in de klas te verminderen. De Kanjertraining heeft geen aantoonbaar effect op pesten in het algemeen, maar kan wel effect hebben in klassen met veel conflicten, mits professionele trainers deze geven.

Dit zijn de opvallendste bevindingen uit onderzoeken van de Universiteit Utrecht en Rijksuniversiteit Groningen. Een brede onderzoeksgroep, onder leiding van de Utrechtse hoogleraar Bram Orobio de Castro, publiceerde in 2018 onderzoek naar de effectiviteit van anti-pestprogramma’s op de basisschool. De Groningse promovenda Tessa Kaufman deed in 2020 onderzoek naar de groep langdurig gepeste leerlingen in het primair en voortgezet onderwijs.

Pesten komt vaker voor dan gedacht

De Utrechtse onderzoekers vroegen ruim 8.000 leerlingen naar hun ervaringen met pesten en gepest worden. De leerlingen vulden digitaal meerdere keren de monitor Veilig op School anoniem in. Uit hun antwoorden bleek dat pestgedrag veel vaker voorkomt dan leerlingen aan leraren en ouders vertellen. Ongeveer 1 op de 14 kinderen wordt meerdere keren per week gepest. Een derde van hen vertelt dit aan niemand, terwijl bijna 80 procent van deze kinderen al meerdere jaren wordt gepest.

Er zijn grote verschillen tussen scholen en klassen, wat betreft het voorkomen van pestgedrag. In 7,4 procent van de onderzochte klassen werd niemand regelmatig gepest. In 15,6 procent van de klassen werd meer dan een kwart van de leerlingen regelmatig gepest. Omdat pesten niet op alle scholen een probleem is, zou projectleider Orobio de Castro anti-pestprogramma’s niet willen versplichten op scholen. Leerlingen regelmatig bevragen over pesten vindt hij wel een taak van elke school.

Redenen dat programma’s niet aanslaan

De onderzoekers konden bij de programma’s School Wide Positive Behavior Support en Omgaan met elkaar binnen een jaar geen positieve effecten vaststellen. En er deden te weinig scholen mee aan het onderzoek die werkten met de programma’s Plezier op School en Sta Sterk op School.

Dat bepaalde programma’s niet werken, kan komen omdat is gekeken naar de effecten na een jaar. Het kan zijn dat sommige programma’s meer tijd nodig hebben. Ook bleek dat scholen het gekozen programma lang niet altijd goed of volledig uitvoeren. Dat kan van invloed zijn op de resultaten.

Voor het voortgezet en het speciaal onderwijs bestaan nog geen effectieve anti-pestprogramma’s.

Langdurig gepeste leerlingen

Tessa Kaufman onderzocht een groep langdurig gepeste leerlingen. Haar onderzoek is een belangrijke aanvulling op dat van Orobio de Castro. Uit haar studie blijkt dat ongeveer 20 procent van de pestslachtoffers na een interventie nog steeds of zelfs nog meer wordt gepest. Ze pleit dan ook voor een verfijning van de bestaande anti-pestprogramma’s.

Tips om gepeste leerlingen te helpen

Wat kunnen leraren doen om juist de groep veel gepeste leerlingen te helpen? Tessa Kaufman geeft tips:

1. Probeer het pestgedrag zo vroeg mogelijk te signaleren. Dat is vaak lastig, omdat gepeste leerlingen vaak wat teruggetrokken gedrag vertonen. Netwerkanalyses van de sociale structuur in de klas (bijv. vragen naar vriendschapsrelaties, reputatie van klasgenoten) kunnen hierbij helpen.
2. Schenk aandacht aan individuele processen. Langdurig gepeste leerlingen hebben vaak starre, impliciete overtuigingen over zichzelf (‘ik zal nu eenmaal altijd slachtoffer zijn’). Die houden het pesten in stand. Een aanpak gericht op het bevragen en veranderen van deze overtuigingen is kansrijk.
3. Heb oog voor minderheidsgroepen, zoals seksuele en etnische minderheden en kinderen met een handicap. Zij zijn extra kwetsbaar voor pestgedrag, omdat ze afwijken van de sociale norm.
4. Richt je ook op de thuissituatie van gepeste leerlingen. Uit Kaufmans onderzoek blijkt dat gepest worden op school en een slechte band hebben met ouders met elkaar samenhangen en elkaar kunnen versterken. Een betere relatie tussen de school en de leraar enerzijds en de ouders anderzijds kan daarom helpen om pestgedrag eerder te herkennen en aan te pakken.

Meer weten?

• Lees het onderzoeksrapport Wat werkt tegen pesten? over de effectiviteit van kansrijke programma’s tegen pesten in de Nederlandse onderwijspraktijk.
• Lees het proefschrift van Tessa Kaufman over langdurig gepeste leerlingen.
• Lees andere Leraar24-artikelen, over het herkennen en aanpakken van pestgedrag in de klas en over de toepassing van het KiVa-programma.
• Vind meer informatie over anti-pestprogramma’s op de website van het Nederlands Jeugd Instituut (NJI).