Spelend ontwikkelen? Zo heeft het effect

Jonge kinderen spelen graag. Ze doen dat uit zichzelf en gaan er vaak helemaal in op. Met de juiste begeleiding van een leraar draagt spel bij aan hun ontwikkeling. Daarbij is het belangrijk dat je leerlingen actief uitdaagt tot spel, de juiste begeleiding geeft en ruimte laat voor eigen initiatief van de leerlingen.

Als kinderen spelen, leren ze van alles. Toch lijkt het erop dat spelen niet zonder meer ontwikkeling op alle gebieden veroorzaakt. Wetenschappers hebben wel relaties gevonden tussen niveaus van spel en andere ontwikkelingsniveaus, maar ze weten niet wat wat veroorzaakt. Wat is de kip en wat het ei? Leidt betere taalvaardigheid of inlevingsvermogen tot beter rollenspel? Of leidt beter rollenspel tot betere taalvaardigheid en inlevingsvermogen? Of is er misschien wel een onderliggende ontwikkeling die zowel de spelontwikkeling als de taalontwikkeling beïnvloedt? En hoe zit het met de relatie tussen spel en creativiteit, hogere denkvaardigheden, kennis van de wereld? De wetenschap heeft hierop nog geen sluitende antwoorden. 

Spel is goed voor ontwikkeling op lange termijn

Het is algemeen bekend dat een spelgerichte benadering positieve effecten heeft op de ontwikkeling van jonge kinderen op de lange termijn, zowel op hun schoolresultaten als op hun latere sociaal-maatschappelijk functioneren. Bij een schoolse benadering, waarbij bewust en expliciet kennis wordt overgedragen, laten sommige onderzoeken wel leereffecten zien op korte termijn, maar die doven op langere termijn weer uit. Bedenk daarbij dat schoolse benaderingen gericht zijn op specifieke cognitieve (deel)vaardigheden, terwijl kinderen tijdens spel tegelijkertijd actief zijn met hoofd, hart en handen. Die holistische benadering bij jonge kinderen lijkt dus effectiever. 

Hoe leren jonge kinderen?

Een spelgerichte benadering heeft dus voordelen, maar alleen wanneer aan de volgende kenmerken wordt voldaan die voor het leren door jonge kinderen van belang zijn: 

• stimulerende interactie tussen leraar en kind
• activiteiten waarin kinderen zelf kunnen handelen en veel inbreng hebben
• hoge betrokkenheid van kinderen
• keuzevrijheid

Internationaal onderzoek wijst uit dat activiteiten die deze kenmerken niet hebben, niet geschikt zijn voor jonge kinderen. Onderzoekers raden dan ook af om vooral leraargestuurde activiteiten te doen met jonge kinderen, of om bijvoorbeeld cognitieve activiteiten te organiseren in een grote groep. Een andere valkuil is kinderen alleen laten spelen en er verder nauwelijks naar om te kijken: kinderen ontwikkelen zich namelijk veel moeilijker op eigen houtje. 

Hoe kan je als leraar spel stimuleren?

Spelgerichte benaderingen werken omdat spelen een aantrekkelijke en betekenisvolle context biedt die betrokkenheid opwekt. Juist dan zijn stimulerende interacties met jonge kinderen van waarde voor de ontwikkeling. Maar hoe doe je dat als leraar?

De kern is om kinderen actief uit te dagen tot spel, ze warm te maken voor nieuwe spelmogelijkheden of andere uitdagende activiteiten waarin kinderen actief bezig zijn. Het gaat ook om begeleiding van het spel, waarbij kinderen ruimte behouden voor eigen inbreng en initiatief. Denk bijvoorbeeld aan:

• het uitdagen van kinderen om te vertellen, om zelf plannen te maken en te bedenken hoe ze daarmee aan de slag willen. 
• samenwerken, samen spelen en samen denken. 
• het ondersteunen van kinderen bij het monitoren van hun eigen handelen en reflecteren op wat ze hebben gespeeld, wat hun is opgevallen, wat ze hebben ontdekt. 

Al die vormen van metacommunicatie zijn van belang voor de brede ontwikkeling. Spel biedt daarvoor een betekenisvolle context.

Spelen is mens-zijn

Tot slot pleiten onderzoekers voor de intrinsieke waarde van spel. Spelen, in al zijn vormen, is deel van mens-zijn. Het is een manier om onze persoonlijke indrukken tot uiting te brengen. Spelen is ook experimenteren, out of the box denken. Culturele en maatschappelijke vernieuwingen komen vaak tot stand door spel. Ook deze zienswijze pleit er volgens onderzoekers voor om spel centraal te zetten in het onderwijs (dus niet alleen bij jonge kinderen) en de spelontwikkeling te ondersteunen, als doel op zich.

Meer weten?

• Spelend leren kun je inzetten om de overgang van groep 2 naar groep 3 makkelijker te maken. 
• Er zijn verschillende spelvormen die je kunt inzetten in alle klassen van de basisschool.  
• Een rijke leeromgeving in de kleuterklas daagt kleuters uit in hun ontwikkeling, met tips hoe dat aan te pakken.
• In dit artikel lees je meer over de verschillende fases van spelontwikkeling en hoe je als leraar het spel kunt verrijken.