Hoger scoren dan de rest (met dank aan bijles)

De huiswerkklassen puilen uit en de commerciële bureaus die examentraining en bijles geven doen goede zaken. Omdat lang niet alle ouders zich bijlessen kunnen veroorloven, veroorzaakt deze ontwikkeling kansenongelijkheid. Welke gevolgen hebben al die extra lessen en trainingen voor jou als leraar en voor het regulier onderwijs?

In het rapport Publiek Karakter voorop constateert de Onderwijsraad dat het particuliere onderwijs de laatste jaren sterk is gegroeid, en dat het steeds vaker wordt verbonden aan het regulier onderwijs. Denk bijvoorbeeld aan tweetalig onderwijs dat op veel middelbare scholen als aanvullend programma wordt aangeboden, en waar leerlingen zo’n 400 euro per jaar voor moeten betalen. Het advies van de Onderwijsraad aan de overheid en de schoolbesturen is: bescherm het publieke karakter van het onderwijs beter.

Schaduwonderwijs in Nederland

Uit de overzichtsstudie De opkomst van schaduwonderwijs van de Universiteit van Amsterdam (2019) door Louise Elffers en Daury Jansen, blijkt dat het schaduwonderwijs sterk is toegenomen. Onder schaduwonderwijs verstaan de onderzoekers bijlessen, examentrainingen en huiswerkbegeleiding die leerlingen na schooltijd op eigen kosten volgen ter verbetering van het leren en presteren op school. Het CBS berekende dat de jaarlijkse uitgaven aan schaduwonderwijs in 20 jaar tijd stegen tot zo’n 200 miljoen euro. De toename in uitgaven is het sterkst in het voortgezet onderwijs, waar 1 op de 3 gezinnen met kinderen gebruikmaakt van schaduwonderwijs. 

Niet meer of beter leren

Dat zoveel leerlingen en ouders gebruikmaken van schaduwonderwijs komt volgens Elffers en Daury door kwaliteitsgebrek van het regulier onderwijs, de toegenomen competitie en de prestatiedruk in het onderwijs. Kritisch zijn de onderzoekers ook: leerlingen gaan door schaduwonderwijs niet meer of beter leren, ze leren vooral goed presteren op toetsen.

Een andere zorg is dat het regulier onderwijs bewust of onbewust taken kan overhevelen naar het schaduwonderwijs, vooral als scholen samenwerken met aanbieders van dat onderwijs. In de reguliere lessen is bijvoorbeeld minder tijd voor extra begeleiding of uitleg en leerlingen worden dan doorverwezen naar het schaduwonderwijs. De ontwikkeling van leerlingen is in die situatie dus afhankelijk van ouders die moeten investeren in bijlessen. Omdat niet iedereen zich dat kan veroorloven, is er al snel sprake van kansenongelijkheid.

Persoonlijke begeleiding voor iedereen

De Lingeborgh in Geldermalsen zet bewust in op persoonlijke begeleiding voor alle leerlingen. Daar is de school behoorlijk succesvol in, want deze kreeg al twee keer het predicaat Excellente school van de Inspectie van het Onderwijs. Fenneke van Lent is teamleider vmbo kaderberoepsgerichte leerweg en MT-lid: “Die persoonlijke begeleiding zorgt voor kansengelijkheid, daar zijn we al jaren druk mee bezig. Iedere leerling krijgt bijvoorbeeld bij de start van zijn carrière hier op school een device in bruikleen, zodat ouders niet op kosten gejaagd worden.” 

Geen vakinhoudelijke bijlessen

Bij de Lingeborgh start de persoonlijke begeleiding net als op andere scholen bij de mentor, maar als een leerling stagneert schaalt het team de zorg op. Er is een coördinerend docent die extra zorg in de klas verleent en de school heeft een orthopedagoog in dienst. Van Lent: “Leerlingen kunnen gratis naar het huiswerkplein om in alle rust – en onder begeleiding van een onderwijsassistent – aan hun huiswerk te werken. Of ze gaan op advies van de leraar naar het studieplein. Dat is bestemd voor leerlingen met specifieke problemen bij studievaardigheden. We helpen ze bij het plannen of ondersteunen ze bij het leren van woordjes.”

Daarnaast biedt de school ook extra reken- of taalbegeleiding voor leerlingen die dat nodig hebben en een speciale trainingsklas voor leerlingen die niet kunnen deelnemen aan de reguliere lessen. Daar wordt vooral gewerkt aan het wegwerken van achterstanden door middel van een programma op maat. De school geeft bewust geen bijlessen voor specifieke vakken, omdat de Lingeborgh van mening is dat de persoonlijke begeleiding voor een leerling afdoende zou moeten zijn om mee te komen. 

Voor de één een zegen, voor de ander een stoorzender

Scholen kiezen er steeds vaker voor om zelf te voorzien in extra bijlessen – eventueel in samenwerking met een externe organisatie en vaak zonder extra kosten voor leerlingen en ouders. In de studie De opkomst van schaduwonderwijs geven leraren aan dat ze extra begeleiding in principe een taak van de school vinden, maar dat ze onvoldoende toekomen aan het bieden van aanvullende begeleiding. Het schaduwonderwijs kan in dat geval uitkomst bieden. 

Enkele leraren geven aan dat schaduwonderwijs voor leerlingen die veel extra uitleg nodig hebben lucht kan geven. Anderen ervaren schaduwonderwijs juist als stoorzender, omdat leerlingen, die na schooltijd naar bijles of huiswerkbegeleiding gaan, minder geneigd zijn op te letten of te werken in de reguliere lessen. Een duidelijk beeld van de effecten op leraren en scholen van het gebruik van schaduwonderwijs ontbreekt nog. Er zijn wel indicaties dat de opkomst van schaduwonderwijs het dagelijkse handelen van leraren in het regulier onderwijs beïnvloedt, maar het is nog onduidelijk in welke mate en op welke wijze dit gebeurt.

Meer weten?

• Als leraar kun je in de klas ook bijdragen aan kansengelijkheid in het onderwijs. 
• Bij de digitalisering van het onderwijs is het ook belangrijk om te kijken naar kansengelijkheid. In deze longread van Kennisnet lees je welke aandachtspunten en overwegingen er zijn als je ervoor wilt zorgen dat alle leerlingen profiteren van nieuwe technologische mogelijkheden. Of gebruik de denkplaat om het gesprek over kansengelijkheid en digitalisering op gang te helpen in je team. 
• Louise Elffers schreef de boeken De bijlesgeneratie, over de opkomst van de onderwijscompetitie (2018) en Onderwijs maakt het verschil: kansengelijkheid in het Nederlandse onderwijs (2022).
• Via het platform Studenten Helpen Scholieren kunnen scholen leerlingen betaalbare bijlessen aanbieden.
• Om kansengelijkheid te bevorderen is de wetswijziging vrijwillige ouderbijdrage ingevoerd. Voortaan mogen alle leerlingen meedoen aan activiteiten die de school naast het reguliere aanbod organiseert. Behalve schoolreizen gaat het ook om zaken als aanvullende muziek- of sportlessen of een tweetalig onderwijsprogramma.