Burgerschap als basis van het onderwijs

Nu de wet burgerschapsonderwijs is aangescherpt, zoeken veel scholen naar de juiste invulling daarvan. Op De Amsterdamse MAVO heeft het niets veranderd, want op deze humanistische school is het onderwijs gebouwd op burgerschap en komt het in alle lessen – en ook daarbuiten – terug. 

Op De Amsterdamse MAVO gaan sommige dingen net even anders dan op andere scholen. Lichamelijke opvoeding heet bijvoorbeeld Sport & Organisatie en je leert er niet alleen fysieke vaardigheden ontwikkelen, maar ook sociale vaardigheden zoals omgaan met weerstand, winst en verlies, tegenslag, conflictsituaties, buitensluiting en teamdenken. Ook buiten de lessen om doet deze school – de eerste humanistische school van Nederland, die zes jaar geleden werd opgericht – het net even anders: de bovenbouwleerlingen zijn medeverantwoordelijk voor het organiseren van excursies en in de pauzes staan er leerlingen achter de balie in de kantine. “Burgerschap zit hier in alle vezels van de school”, zegt Aron Borger, coördinator burgerschapsonderwijs. “Op veel scholen draait burgerschap om leren hoe de rechtsstaat werkt en hoe je moet debatteren. Maar burgerschap is veel groter dan dat, het gaat niet om een uurtje per week competenties afvinken.”

Mindset

Burgerschap verankeren in je school begint volgens Borger met de mindset van docenten, die een rolmodel zijn voor de leerlingen. “Alle docenten moeten hier bedenken hoe zij met hun vak kunnen bijdragen aan burgerschap. Dat gaat niet alleen om de vakinhoud, een belangrijk onderdeel daarvan is het voorleven – hoe sta je zelf in de maatschappij? – en de manier waarop we leerlingen pedagogisch benaderen. Iedereen die een rol in de school heeft, wordt hierin getraind. Dus ook de conciërge, want we zijn allemaal een rolmodel.”

Hoewel het bij sommige vakken makkelijker is om burgerschap te integreren in het onderwijs dan bij andere, vindt Borger dat dat een docent natuurkunde bijvoorbeeld niet ontslaat van zijn taak om ook een aandeel te leveren aan het burgerschapsonderwijs. “Misschien dat je als docent in een exact vak minder bijdraagt aan kennis en competentie als het gaat om burgerschap, maar je kunt zeker bijdragen op het gebied van houding en vaardigheden.”

Samenhang tussen opdrachten

De Amsterdamse MAVO heeft drie doorlopende leerlijnen: democratie, mensenrechten en participatie. Per jaarlaag en per periode zijn er opdrachten die leerlingen op school, in de buurt of verder weg uitvoeren. Hun resultaten voeren leerlingen in op het Burgerbord, een door de school ontwikkeld online platform waarop iedere leerling vier jaar lang zijn burgerschapsportfolio bijhoudt. Zo is er overzicht en kunnen leerlingen, leraren en ouders zien wat er geleerd wordt. “Een dag per periode komen wij als docenten bij elkaar om het Burgerbord te bespreken. Dat geeft ons, maar zeker ook de leerlingen en ouders, een heel goed overzicht van wat er op het gebied van burgerschap gebeurt op school en wat de samenhang tussen alle activiteiten is.”

Je eigen rol pakken

De leerlingparticipatie wordt ingevuld buiten de lessen, in en om het schoolgebouw, waarbij het aandeel van de leerling steeds complexer wordt. “In het eerste jaar doen leerlingen mee met een project, in het tweede denken ze mee en in het derde beslissen ze mee. Aan die projecten doen trouwens ook alle docenten mee. Zo laten we zien dat iedereen een rol te vervullen heeft en dat je die rol ook echt moet pakken.” 

Zien wat er al is

Veel scholen gaan met burgerschap aan de slag vanuit de visie van de school. Borger denkt dat je het beter kunt omdraaien. “Visies zijn vaak mooi, maar ook oppervlakkig. Ik denk dat het veel interessanter is om te bedenken: wat doen we als vakgroep al aan burgerschap? Wat vinden we belangrijk en hoe kunnen we met onze houding bijdragen aan het burgerschapsproof worden van onze leerlingen? Mijn tip is: begin klein en stel met je vakgroep drie burgerschapsdoelen op voor leerjaar 3. Als je dat ieder jaar uitbreidt, kom je er ook.” Als je kiest voor meer burgerschap, betekent dat ook dat je andere onderdelen van het curriculum moet durven loslaten. Borger: “Ik snap dat dat lastig is, maar bedenk dat alles wat je op school doet in dienst zou moeten staan van het klaarstomen van leerlingen voor de maatschappij. Veel scholen hangen teveel aan kwalificeren, maar wat is je diploma waard als je je niet als mens staande kunt houden in de maatschappij?”

Meer weten? 

• Op het Beatrix College in Tilburg is burgerschap een nieuw vak voor de brugklas.
• 8 vragen en antwoorden over de nieuwe wet burgerschapsonderwijs.
• SLO heeft de conceptkerndoelen burgerschap begin 2024 opgeleverd.
• Het Handboek Burgerschapsonderwijs is gratis aan te vragen en geeft scholen handvatten om met burgerschap aan de slag te gaan.
• De VO-raad heeft een pagina ingericht over dit onderwerp, met onder andere een toolbox burgerschap en verschillende voorbeelden van hoe scholen invulling geven aan hun burgerschapsonderwijs.
• Beluister de podcast over burgerschapsonderwijs van de Inspectie van het Onderwijs.
• Op Onderwijskennis.nl vind je meer informatie over het vormgeven van burgerschapsonderwijs in de klas.
• Unicef heeft een lespakket ontwikkeld over kinderrechten dat aansluit op de leerdoelen voor het burgerschapsonderwijs. Het lesmateriaal is kosteloos aan te vragen.