De evolutietheorie uitleggen: hoe doe je dat effectief? 

Het uitleggen van de evolutietheorie is soms lastig: het is een abstract onderwerp, het gaat over een lange tijdsperiode en soms gaan leerlingen in discussie over de geldigheid van de theorie. Tegelijkertijd vormt de evolutie wel de basis van het vak biologie. Hoe ga je daarmee om in de les en hoe leg je deze theorie effectief uit? 

De evolutietheorie uitleggen kan op heel veel manieren. Dat zegt Michiel Dam, assistent-professor bètaonderwijs aan het ICLON van Universiteit Leiden. Hij doet onderzoek naar het effectief onderwijzen van evolutie en naar manieren om gevoelige onderwerpen te behandelen in de bètavakken. “Je kunt gewoon de methode volgen. Maar wanneer je in les drie aankomt bij natuurlijke selectie, zijn leerlingen mogelijk al vergeten wat je in de eerste les over variaties tussen individuen in een populatie hebt gezegd. Zo missen leerlingen de samenhang tussen die onderwerpen en daarmee het grote idee van evolutie.”

In de voetsporen van Darwin

Starten met de kern van het grote idee van evolutie en leerlingen in de voetsporen laten treden van Darwin, is volgens Dam effectiever. Het liefst begint dat al in de onderbouw. “Laat leerlingen vanuit hun voorkennis nadenken over hoe de evolutie zou kunnen plaatsvinden. Kies een dier met een rarigheid – bijvoorbeeld een zee-engel die op zijn prooi jaagt door een hinderlaag te maken op de zeebodem – en laat leerlingen onderzoeken hoe ze denken dat deze soort heeft kunnen ontstaan vanuit een voorouder. Leerlingen gaan dan reconstrueren – net als Darwin – en zien in een keer het grote idee van evolutie. Alle kennis die daarna komt, kunnen ze aan die kapstok ophangen.” 

De kans bestaat dat leerlingen in hun reconstructie fouten maken, maar dat is juist nuttig volgens Dam. “Dan kun je gelijk het gesprek aangaan en vragen waarom ze denken dat het zo is.”

Misconcepties door Pokémon

Deze manier van lesgeven maakt direct de misconcepties die er bestaan zichtbaar. Want die zijn er in alle soorten en maten, ziet ook biologiedocent Yuri Stevens van Swaay. Hij geeft les aan de bovenbouwklassen van het Pallas Athene College. “Bij het woord evolutie zien veel mensen een plaatje voor zich van een chimpansee die steeds meer rechtop gaat lopen. Die lineariteit is echt een misvatting. Daarnaast denken veel leerlingen dat evolutie gaat over het ontstaan van het leven, terwijl het een verklaring is voor het ontstaan van biodiversiteit. Ook de gedachte dat evolutie over survival of the fittest gaat, werkt misconcepties in de hand. Het betreft namelijk niet de sterkste soort, maar de soort die het beste in zijn omgeving past. Ook zorgt Pokémon voor veel verwarring: in die animatieserie wordt het woord evolutie gebruikt voor het veranderen van een karakter tijdens zijn eigen levensloop.”

Soorten kunnen veranderen

Stevens van Swaay probeert die misconceptie en de mogelijke beladenheid van het onderwerp direct weg te nemen. “Ik begin met zeggen dat het niet zo moeilijk is als het lijkt. Evolutie laat zich namelijk in drie woorden samenvatten: soorten kunnen veranderen.” 

Daarna houdt hij een presentatie die mogelijke scepsis kan wegnemen. “Ik beantwoord de vraag: ‘Waarom denken we dat de evolutie zo gegaan is?’ Dat geeft al veel duiding.” Onderzoeker Dam raadt aan te benadrukken dat er verschillende waarheden naast elkaar kunnen bestaan. “Biologie is een heel andere domein dan het geloof. Vanuit die domeinen kijk je anders naar een onderwerp als evolutie. Laat leerlingen zien dat er een groot scala aan wereldbeelden is. En dat je mag denken dat wat de leraar zegt niet de waarheid is. ” 

Kritisch denken

Zowel Stevens van Swaay als Dam benadrukken dat het niet de taak is van leraren om het wereldbeeld van leerlingen te veranderen. Maar het is goed te beseffen dat een gesprek over dit onderwerp hard bij leerlingen kan binnenkomen. Dam: “Als een leerling zegt: ‘Ik geloof dat er een god is die het leven heeft geschapen’, is het belangrijk die ideeën niet af te vallen. Vraag bijvoorbeeld: ‘Waarom denk jij dat?’. Luister goed en stel je oordeel uit.” 

Omdat het voor veel leerlingen lastig is om hierover in gesprek te gaan, adviseert Dam eerst een oefening in denken vanuit verschillende perspectieven te doen. “Neem bijvoorbeeld het eten van vlees. Vraag aan leerlingen wat een slager daarvan zou vinden. En een diëtist, een Partij voor de Dieren-stemmer, een klimaatactivist? Laat leerlingen ook uitleggen waarom ze dat denken. Zo zien ze op een laagdrempelige manier dat er veel meningen naast elkaar kunnen bestaan. Dat maakt een open gesprek over evolutie makkelijker.”

Open leerklimaat

Ook is het belangrijk om leerlingen te vertellen dat de evolutietheorie een paradigma is: de best mogelijk manier waarop we tot nu toe kunnen verklaren wat we zien. Dam: “Het helpt als je bijvoorbeeld een historisch perspectief toevoegt aan het biologisch perspectief. Wat we weten verandert constant en sommige onderdelen van de evolutie zijn nog onverklaarbaar. Het is belangrijk om te beseffen waar verklaringen vandaan komen en hoe ze tot stand zijn gekomen. Zeker omdat evolutie zo duidelijk gekoppeld is aan de opvattingen over jezelf.” 

Zijn er leerlingen die de evolutietheorie ondanks alle uitleg en open gesprekken in twijfel trekken? Ook dat is oké, zegt Stevens van Swaay. “Leerlingen hoeven niet te accepteren wat ik zeg, maar ze moeten wel beseffen dat dit de wetenschappelijke consensus is. Als ze daar tegenin willen gaan, kan dat. Ik denk dat dit de enige manier is om een open leerklimaat te houden.”

Meer weten? 

• Uitbeeldpractica maken complexe processen zoals de evolutie inzichtelijk.  
• Diagnostische vragen kunnen helpen misconcepten over de evolutietheorie te achterhalen.
• Wil je leerlingen evolutionair laten denken? Dan kun je inzetten op adaptief denken.