Wat veroorzaakt stress of onrust tijdens jouw werkdag?

Lesgeven kan een stressvolle bezigheid zijn en leraren hebben een hoge kans op een burn-out. Wat veroorzaakt die stress bij leraren en wanneer zijn ze positief over hun werk? Onderzoek met onder andere hartslagmeters laat zien welke gebeurtenissen en interacties het emotionele welzijn van leraren beïnvloeden. “Lesgeven is een inspannende bezigheid. Wees je daarvan bewust en geef jezelf na een lange dag werken de ruimte om weer op te laden voor de volgende werkdag.” 

In Nederland kampt gemiddeld 17 procent van de mensen met burn-outklachten. In het onderwijs ligt dat veel hoger, namelijk op 27,4 procent. Lesgeven is voor die leraren  emotioneel belastend en zwaar. Monika Donker en Janneke de Ruiter (beiden Universiteit Utrecht) onderzochten in hun promotie-onderzoeken de emoties die leraren ervaren tijdens het lesgeven. 

Lesgeven met een hartslagmeter om

In het proefschrift van Monika Donker, universitair docent pedagogische wetenschappen, droegen deelnemende leraren uit het voortgezet onderwijs hartslagmeters tijdens hun les. Daarnaast werden ze gefilmd en achteraf vulden ze een vragenlijst in over hun emoties tijdens de les. Zo kon Donker ontdekken wat de aanleiding of oorzaak was voor het ervaren van negatieve en positieve emoties. Donker: “We zagen dat leraren die overwicht hadden in de klas, hun emoties vaker positief beoordeelden. Praatten leerlingen door hun plenaire uitleg heen? Dan zagen we de hartslag van de leraar soms even omhoog gaan. Maar vaak lukte het deze leraren om zich te herpakken en daarna gewoon verder te gaan.”

Inspannende bezigheid

Dat iemands hartslag bij inspanning stijgt, is dus op zich niet ongezond. Het wordt wel schadelijk als je hartslag voor langere tijd hoog blijft. Donker ontdekte dat de gemiddelde hartslag van leraren rond de 90 lag tijdens het lesgeven. Normaal is een hartslag van een gezond persoon in rust tussen de 60 en 100. Donker: “Lesgeven is dus een inspannende bezigheid. Wees je daarvan bewust en geef jezelf na een lange dag werken de ruimte om weer op te laden voor de volgende werkdag.” 

Niet blijven hangen in het negatieve

Donker denkt dat het goed is als leraren meer stilstaan bij de invloed van het klassenmanagement op hun welzijn. “Stel dat het even niet goed gaat met het klassenmanagement, dan is het zaak om wel positief te blijven. Dat het een keer misgaat, betekent niet dat je het niet kunt veranderen of ontwikkelen.” Bovendien kun je iets soms als negatiever ervaren dan nodig. Bij de terugkoppeling van de observatie merkte Donker dat de leraren soms negatiever waren over hun les, dan zichtbaar was op de video-opname. De negatieve punten of bepaalde interacties met leerlingen waar leraren van baalden, bleven hangen.

Emoties onderdrukken

Donker ontdekte tijdens het onderzoek ook dat sommige leraren het moeilijk vonden om vriendelijk te zijn en nabijheid te tonen in bepaalde situaties, bijvoorbeeld als leerlingen negatief gedrag vertoonden. Het is echter bekend dat vriendelijk en nabij gedrag heel belangrijk is voor de emoties en het welzijn van leerlingen. “De leraren deden wel vriendelijk en betrokken in de klas, maar ze lieten daarbij een hoge hartslag zien en scoorden achteraf hoger op negatieve emoties.” Dit komt omdat het ze moeite kost om hun eigenlijke emoties, zoals boosheid of ongeduld, te onderdrukken.” 

Dagboekonderzoek

Het proefschrift van Janneke de Ruiter, programmaleider en beleidsmedewerker honoursonderwijs aan de Universiteit Utrecht, gaat over de emotionele interacties tussen basisschoolleerkrachten en specifieke leerlingen. Ruim 200 leraren vulden een algemene vragenlijst in en 37 leraren hielden een schooljaar lang een online dagboek bij met specifieke vragen over twee vooraf geselecteerde leerlingen. Eén leerling met wie leraren een goede band hebben en die nauwelijks storend gedrag in de klas vertoont en één leerling die ze als storend ervaren en waarmee ze een minder goede band hebben. De klassen werden ook driemaal bezocht gedurende het schooljaar, waarbij alle leerlingen vragenlijsten invulden.

Gekleurd beeld  

Uit onderzoeken naar de oorzaak van stress (van onder andere stressonderzoeker Richard Lazarus) blijkt dat juist de dagelijkse gang van zaken en de emoties die daarmee gepaard gaan op lange termijn invloed hebben op werkplezier en werkstress. Omdat je als leraar in het basisonderwijs dag in dag uit met dezelfde leerlingen contact hebt, vond De Ruiter het interessant om te onderzoeken of de emoties die leerkrachten ervaren tijdens dagelijkse gebeurtenissen bepaald worden door leerlingen die daarbij zijn betrokken. De Ruiter: “Je kunt niet met iedere leerling even goed klikken, maar bij leerlingen met een voorgeschiedenis van storend gedrag bleken leraren minder naar de specifieke situatie te kijken. Hun beoordeling van de situatie lijkt dan gekleurd te worden door het algemene beeld dat ze hebben van de leerling.” 

Negatiever effect op de emoties

Gebeurde er iets negatiefs met die leerling? Dan ervaarden ze meer boosheid, dan wanneer er iets soortgelijks gebeurde met een leerling over wie ze positiever zijn. Luistert een storende leerling juist wel goed en doet hij serieus mee? Dan noteerden de leraren minder blijdschap dan bij de andere leerling. Dit laatste verbaasde De Ruiter: “Ik had – vanuit de theorie – verwacht dat ze dan positiever zouden zijn, maar ook dan blijven ze negatiever over die leerling en heeft die leerling daarmee dus een negatiever effect op het dagelijks emotioneel welbevinden van de leraar.”  

Bewuster bezig zijn met je emotionele welzijn? 

• Realiseer je dat emoties er mogen zijn in het onderwijs. Emoties zijn menselijk en ontstaan wanneer je een gebeurtenis betekenisvol en relevant vindt. Bovendien heeft het uiten van emoties een belangrijke communicatieve functie: je laat zien wie je bent en wat je van leerlingen verwacht. 
• Heb je het idee dat je in een negatieve emotionele spiraal zit? Probeer dan te achterhalen wat bepaald leerlinggedrag of een bepaalde leerling met jou doet. Daarbij is het waardevol om te proberen de leerlingen met wie het contact wat moeizamer verloopt beter te begrijpen en om te investeren in een betere relatie met die leerlingen. 
• Vraag of collega’s je les een keer willen observeren. Neem de les bijvoorbeeld op en bekijk het samen terug. Op welke momenten in de les ervaarde je negatieve emoties en wat gebeurde er toen precies? Hoe verliep de wisselwerking met leerlingen op dat moment?  
• Het reflecteren op je werkdag door middel van een dagboek bleek voor de deelnemende leraren in het onderzoek van Janneke de Ruiter goed te werken. “Het onderwijs is een opeenvolging van dagelijkse gebeurtenissen met vaak weinig tijd en ruimte voor reflectie. De leraren vonden het prettig om stil te staan bij hoe ze bepaalde dingen hadden aangepakt.” 
• Blijf je in de omgang met specifieke leerlingen negatieve emoties ervaren? Vraag hulp en advies aan een collega of zoek ondersteuning bij een professional. Het onderzoek van Janneke de Ruiter beveelt ondersteuning aan omdat deze erg waardevol kan zijn, voor het emotionele welzijn van leraren en de relatie met de desbetreffende leerling. 

Meer weten?

• Welke leerling raakt de leerkracht? gaat in op het promotieonderzoek van Janneke de Ruiter. 
• Op dit Engelstalige onderwijsblog is meer te lezen over het onderzoek van Monika Donker. 
• Lees bij de Kennisrotonde meer over het effect van stress van leraren op hun functioneren en het leren van leerlingen.
• Met de zogenaamde sterkepuntenbenadering ontdek je als leraar waar je energie van krijgt en waar je sterke punten liggen. Dit vergroot het werkplezier.
• Op de Helen Parkhurst, een daltonschool voor mavo, havo en vwo in Almere, organiseren leraren juist in de drukste maand van het jaar een zogenoemde verwenmaand, die bijdraagt aan een prettige werkomgeving.
• Dit onderzoek bij leerkrachten in opleiding van Selma van Aken (Universiteit Leiden) gaat over de gedachtes en gevoelens van lio’s in de klas en hierbij wordt ook gebruikgemaakt van hartslagmetingen.