Seksuele vorming en veiligheid in de klas

Seksuele diversiteit en seksuele opvoeding zijn opgenomen in de kerndoelen voor het basisonderwijs. Scholen mogen zelf bepalen hoe ze dit invullen. Belangrijk is om in een veilig klimaat aandacht te besteden aan relaties en seksuele vorming. Hoe zorg je ervoor dat deze lessen aansluiten bij de belevingswereld van leerlingen?

Het is belangrijk om op de basisschool te beginnen met relationele en seksuele vorming. Basisschoolkinderen hebben dagelijks te maken met (informatie over) seksualiteit, bijvoorbeeld via (sociale) media, op straat of op school. Deze informatie is niet altijd correct en geeft vaak een onjuist beeld van seksualiteit. Voor leerlingen is seksualiteit ook niet gelijk aan hoe volwassenen het beleven. Scholen vervullen daarom een belangrijke rol bij de seksuele vorming van kinderen. In de video laat leraar Marloes Hellings zien hoe zij het gesprek met jonge leerlingen voert.

Seksuele vorming in het primair onderwijs

Seksuele vorming in het primair onderwijs gaat voornamelijk over:

• Lichamelijke en emotionele ontwikkeling.
• Sociale ontwikkeling en relaties.
• Seksualiteit en gezondheid.
• Seksuele veiligheid (het aangeven van wensen en grenzen).

Tijdens de lessen over relationele en seksuele vorming is het goed om leerdoelen te specificeren. Leerdoelen zorgen voor focus en bewustwording. Ze kunnen een leidraad zijn voor het gedrag van leerlingen in de dagelijkse praktijk, zoals:

• Leerlingen hebben respect voor zichzelf en anderen.
• Leerlingen zijn zich bewust van hun eigen en andermans gevoelens, wensen en grenzen, opvattingen en mogelijkheden.
• Leerlingen zijn in staat betere beslissingen te nemen op het gebied van relaties en seksualiteit (weerbaarheid).

Ontwikkelingsfasen in seksuele vorming

Het is belangrijk dat je als leraar je les aanpast aan de leeftijd en de belevingswereld van de leerlingen. Hoewel ieder kind zich individueel ontwikkelt, geeft de onderstaande indeling inzicht in de verschillende fasen.

Van 4 tot en met 6 jaar

Kinderen leren steeds meer hoe ze zich ‘zouden moeten’ gedragen, bijvoorbeeld dat ze hun blote lijf niet zomaar in het openbaar kunnen betasten of laten zien. Ze zijn erg geïnteresseerd in de voortplanting en koppelen vriendschap of iemand lief vinden aan ‘verliefdheid’. Zo kunnen ze bijvoorbeeld verliefd zijn op hun moeder of vader.

Van 7 tot en met 9 jaar

Kinderen ervaren meer schaamte over bloot zijn in het bijzijn van anderen. Ze stellen minder vragen over seks, omdat ze merken dat het een beladen onderwerp is en niet omdat ze minder geïnteresseerd zijn. Ze willen graag bij ‘de groep’ horen, het verschil tussen jongens en meisjes wordt duidelijker, er wordt seksuele taal gebruikt zonder het zelf te begrijpen en het verschil tussen vriendschap en verliefdheid wordt steeds duidelijker. Kinderen kunnen verliefd zijn en dat kan heftige gevoelens met zich meebrengen, terwijl er geen sprake van seksuele gevoelens hoeft te zijn. 

10 en 11 jaar

De prepuberteit is een voorfase van de puberteit. De geslachtshormonen ontwikkelen zich en hierdoor krijgen kinderen vanaf ongeveer tien jaar meer interesse in de volwassen seksualiteit. Hoewel ze er graag meer over willen weten, kunnen ze tegelijkertijd preuts en afhoudend reageren in een gesprek over seksualiteit. Leraar Frederique Kleverlaan voert er een open gesprek over met haar leerlingen, zo is te zien in de video.

Tips om seksuele vorming te geven

• Schaam je niet, het gaat om de inhoud en niet om jou.
• Ken je eigen seksuele moraal.
• Haak in op wat er op dat moment speelt, ga in op vragen van leerlingen.
• Creëer zelf een aanleiding, bijvoorbeeld via een televisieprogramma.
• Denk niet dat leerlingen alles al weten.
• Dring leerlingen niets op.
• Heb oog voor cultuurverschillen.
• Gebruik humor.
• Wees zorgvuldig in je taalgebruik en dat van de kinderen en maak daar afspraken over.
• Wees niet bang voor de reactie van ouders. De school bepaalt waarover les wordt gegeven. Het is wel belangrijk om hier transparant over te communiceren naar ouders, en om hier duidelijke afspraken over te maken in het team.
• Bespreek met collega’s hoe je over dit onderwerp praat in de klas en deel ervaringen.

Meer weten?

• De Week van de Lentekriebels is een jaarlijkse projectweek over relaties, seksualiteit en weerbaarheid op speciaal- en basisonderwijs. In 2023 was er veel ophef over deze week en door misinformatie ging een deel van de boodschap verloren. Rutgers heeft een reactie gepubliceerd op de ophef.
• Op de Van Koetsveldschool in Amsterdam krijgen alle cluster 3-leerlingen les over seksuele vorming en veiligheid. Dat heeft gunstige effecten: ze leren beter hun eigen grenzen aangeven en hebben meer respect voor diversiteit.
• Kijk op de website Seksuelevorming.nl van Rutgers Kenniscentrum seksualiteit met informatie en lesmaterialen voor leraren in alle onderwijssectoren.
• Lees ook hoe praten over seksualiteit in de klas heel gewoon wordt.
• Lees ook inspiratieverhalen van andere scholen die werken aan een gezonde leefstijl op school.
• Bij School en Veiligheid biedt de kijkroute voor het po aanknopingspunten om in gesprek te gaan met collega’s over alledaagse situaties rondom relaties en seksualiteit in de klas.